چکيده :
در دو هزار سال پيش از ميلاد ،ساکنان فلات ايران ،ساختن جواهرات و زيور آلات را با دانه و مهره هاى رنگى آغاز کردند و بدين گونه ،علاقه خود را به تزئينات و زيور آلات نشان دادند.در شهر سوخته جواهراتى مربوط به اين دوره يافت شده است ،تا اين که در هزاره بعد ،يعنى هزاره اول پيش از ميلاد ،فرهنگ غنى ايرانى شکل گرفت ،به همين دليل تغييرات گسترده اى در صنعت جواهر سازى ايجاد شد.اجساد مربوط به اين دوره ،با زيورآلات مختلف ،تزئين شده اند .اين امر نشان دهنده ى پيشرفت اين صنعت در اين دوره است .در دوره هاى بعدى (هخامنشيان و پارتيان ) استفاده از سنگ هاى قيمتى و همچنين جواهراتى با طرح هاى ساده و با مقياس کوچکتر ،متداول شد تا اينکه در دوره ساسانيان ،هنر جواهر سازى ،مانند ساير هنرها به شکوفايى رسيد .کيفيت و پيچيدگى زيورآلات و سکه هاى مربوط به اين دوره ،گواه بر اين امر است .پس از ساسانيان ،استفاده از نقره نيز متداول شد و قطعات طلا ،بيشتر ،توسط زنان استفاده مى شد.
پس از ورود اسلام به ايران هنر جواهرسازى ،تحت تاثير کانون هاى خنر اسلامى قرار گرفت و بدين ترتيب ،تغييراتى در اين هنر ايجاد شد،همچنين استفاده از سنگ هاى قيمتى و نيمه قيمتى و مينا کارى افزايش يافت .
در دو دهه اول پس از اسلام ،طرح ها به طرح هاى کلاسيک روم شرقى محدود مى شد ؛اما در قرن هاى 9 تا 12 ،مدل هاى اسلامى ،آميخته اى از طبيعت و اشکال هندسى بود ودر قرن هاى بعدى ،ايرانيان از طلا ،نقره و برنز ،در ساخت زيور آلات استفاده مى کردند و همچنين ساخت طلسم و استفاده ازطر ح هاى سمبليک متداول شد.
بررسى کوتاه پس از اسلام :
در دوره تيموريان ،علاقه تيمور به هنرهاى مختلف ،از جمله جواهرسازى ،باعث شد که طرح هاى ايرانى ،براى ادوار بعدى زنده بماند .
نکته قابل توجه در دوره ساسانيان ،رواج تزيين ظروف ،لباس و وسايل منزل ،با سنگ هاى قيمتى است .
سرانجام در دوره قاجار طرح هاى ايرانى ،به شدت تحت تاثير طرح هاى غربى قرار گرفتند .تاثير طرح هاى اروپايى ،از اين دوره آغاز و تا کنون ادامه يافته است .به طوريکه طرحهاى اصيل ايرانى رو به خاموشى رفته است .
جواهرات قبيله اى : اما در اين ميان ،برخى قبايل طرح هاى سنتى و ايرانى را همچنان در دل خود نگاه داشته اند تا به آينده گان هديه دهند .از جمله اين قبايل ،مى توان به کرد ها اشاره کرد ؛که سليقه هاى آنان همچنان اصيل و ناب باقى مانده است .
مقدمه:
با تامل در سير تکاملى تمدن ها ،متوجه مى شويم که انسان ها در ادوار مختلف ،همواره متناسب با سطح فرهنگ خود ؛به دنبال زيبايى و تزيينات بوده و براى ايجاد اين تزيينات ،از طبيعت و محيط اطراف ،بهره گرفته اند .
در طى قرن ها از فرهنگى به فرهنگ ديگر ،مواد کمياب و زيبا مانند : صدف ،استخوان ،سنگريزه ،عاج، پنجه ى حيوانات ، چوب ،سنگ ،مرواريد ،مرجان و مينا ،مواد قيمتى ناميده مى شدند .از اين مواد ،متناسب با طبيعت محل زندگى و فرهنگ ،در تزيينات ،بهره گرفته مى شد.
در اين ميان ،ايران همواره سردمدار فرهنگ و تمدن ،بوده و داراى سنن خاص خود در طراحى و استفاده از جواهرات ،سنت ها ى خاص خود را به کار برده است .
جواهرات در ايران ،تاريخچه کهن و پر فراز و نشيبى دارد .در ايران باستان ،از جواهرات علاوه بر زيبايى براى رفع بلا و طلسم خدايان بد سرشت ،استفاده مى شد همچنين جواهرات ،نشان دهنده مقام اجتماعى شخص و اصالت خانوادگى او نيز بود .
در ايران براى ساخت جوارهات ،از طلا ،نقره ، و برنز و انواع سنگ هاى رنگى استفاده مى شده است و از آن جا که ايرانيان اهميت زيادى به تجمل و آراستگى مى دادند ،از نظر جواهرات براى تزئين لباس ها ،آرايش مو و ساخت ظروف استفاده مى کردند و از اين نظر ،ايرانيان در هر دوره تاريخى ،داراى سبک و نقش و نگارهاى ويژه اى شدند .
سرانجام از قرن نوزدهم ،با نفوذ اروپائيان به ايران ،بسيارى از تکنيک ها و سبک هاى ايرانى کمر نگ و کمرنگ تر شدند ،اما ايران ،همچنان فرهنگ غنى خود را در دل اقوام و قبايل خود حفظ کرد و بدين ترتيب برخى مدل هاى سنتى ،در بين قبايل ،از جمله اقوام کرد ،ماندگار شد.
متاسفانه امروزه نيز از طرح هاى غربى استقبال بيشترى مى شود .فرهنگ نادرست غرب پرستى ،دامن گير صنعت جواهرسازى نيز شده رو به گسترش است به گونه اى که بسيارى از طرح هاى ايرانى ،در ايرن صنعت رو به فراموشى رفته است .اکنون زمان آن فرا رسيده است که با تجديد نظر در طرح ها و فرهنگ سازى ،مانع پيشرفت اين سير نزولى شويم و آفرينش سبکى خاص را جايگزين تقليد از سبک هاى غربى نموده ،فرهنگ ايرانى را از فراموشى حفظ نماييم .
در اين جا به منظور آشنايى با فرهنگ سنتى ،کهن و اصيل ايرانيان در ساخت طلا و جواهر و سير تکامل اين صنعت در کشورمان از ادوار دور تا کنون ،به بررسى کوتاه تاريخچه جواهرات در ايران مى پردازيم .
ايران قبل از اسلام
هزاره دوم قبل از ميلاد
ساکنان فلات ايران ،در سال هاى 300 تا 1300 قبل از ميلاد ،از زيور آلات مسى و نيز رشته هايى از مهر ه هاى رنگارنگ استفاده مى کردند .
در نيمه اول اين هزاره ،جواهراتى به صورت گردنبند ودستبند ،با دانه هايى مانند تخمه هاى خربزه و جدا کننده هاى توخالى طلايى ساخته شدند که هم مردان و هم زنان از آنها استفاده مى کردند . در ” Susa” در شمال غربى ايران نيز هنرمندان از همان تکنيک و طراحى ،براى ساختن جواهرات استفاده مى کردند و در شهر سوخته ،واقع در استان سيستان و بلوچستان جواهرات توسط صنعتگران بومى ساخته ميشد.
هزاره اول قبل از ميلاد
مخلوط شدن گروه هاى قومى و گروه هاى تازه واردى که به دليل برانداخته شدن سلسله پادشاهان در بين النهرين به ايران وارد شده بودند و نژاد آريايى از شمال ،آداب و سنت هاى غنى را ايجاد کردند ، اين سنت هاى هنرمندانه ،د رحفارى هاى باستن شناسى کشف شده است .
به طور مثال ،در استان آذربايجان ،استخوان هاى دخترى مربوط به سال هاى 800 تا 1000 ميلادى کشف شد که با ديسک ها ،پيشانى بند ،دستبند ،انگشتر ،خلخال و رشته اى از هفت مهره برنزى ،تزيين شده بود .
در اين هزاره ،در استان لرستان ،گروهى از برنز کاران سکونت داشتند که سنجاق ها و زيور آلاتن مذهبى و تزيينى ؛همراه با نقش و نگارهايى از توتم ،(مانند خنجر ،شمشير و ابزار آلات جنگى ) مى ساختند .براى زدن طرح هاى افسانه اى ( اژدها و ديوها ) ،و همچنين براى ساخت ديسک و تيردان ،صفحات فلزى را چکش کارى مى کردند .
هخامنشيان
در زمان هخامنشيان ،کار با طلا و هنر جواهرسازى ،نتيجه هماهنگى سنت هاى مختلف ،به روشى بسيار ماهرانه بود.
تعدادى از اشياى مدل داده شده مربوط به اين دوره ،شامل بازوبند ،پلاک ،شمسه ،دستبند ،انگشتر ،دکمه ،مهره ،گردنبند ،سنگ هاى قيمتى و …است .
پارتيان
پارتيان به تزيينات و درخشان سازى اشياء که در شرق ايران ؛ ا ملت هاى ديگر فرا گرفته بودند ،علاقه خاصى نشان مى دادند .ساير ملل نيز از روش هاى تزييناتى پارتيان ،پيروى مى کردند .
در زمان پارتيان ،جواهرات ،زيبا تر و با شکوه تر شدند .طلا و جواهرات ،در مقياس هاى کوچکتر و با طرح هايى ساده تر ،ساخته مى شدند .آنها از انواع مختلف تزئينات ،آويزها ،سنجاق هاى کوچک ،حلقه ها و سنگ هاى قيمتى استفاده مى کردند .کمربند ها وکلاه هاى تزيين شده از جواهرات ،در اين دوره رواج داشت.
ساسانيان
در دوره ساسانيان ،هنر طلا و جواهرسازى ،مانند ساير هنرها به شکوفا يى رسيد .
پيچيدگى مهر و نشان ها ،کيفيت سکه ها ،روکش هاى تزئينى بر روى تاج ها ومهارت به کار گرفته شده در نقره آلات اين دوره شگفت انگيز است .
عرب ها (مهاجمان )
پس از برانداخته شدن ساسانيان ،جامعه ايرانى با وجود از بين رفتن استقلال سياسى ،با شگفتى بسيار ،فرهنگ غنى خود را حفظ کرد و مانند هميشه ،متجاوزان ،فرهنگ غنى ايرانى و آداب و رسوم آن را پذيرفتند .
به بيان ديگر ،بسيارى از نقش و نگار ها و طرح هاى ايرانى و تکنيک هاى آن باقى ماندند.در اين دوره ،نقره الات با پذيرش عمومى شگفت انگيزى رو به رو شد،اما برخى قطعات طلا ،تنها توسط زنان استفاده مى شد و صنف زرگرها را بيشتر افرادى از مذاهب ديگر ،مانند يهوديان تشکيل مى دادند .
ايران پس از اسلام
پس ار فتح ايران توسط اعراب ،هنر سنتى ايرانيان تحت تاثير کانون هاى هنر اسلامى که در آنها استفاده از تصاوير ممنوع قرار گرفت .
در اين دوره ،از تکنيک هايى ،مانند برجسته کارى ،مليله دوزى با سنگ هاى قيمتى و نيمه قيمتى و مينا کارى (مينا سياه ) استفاده مى شد.
در دو دهه اول بعد از اسلام ،طرح ها و نقش رنگارها به طرح هاى کلاسيک مربوط به روم شرقى و سنت هاى تزئينى دوره ساسانى ،محدود شد.
در قرن هاى 9تا 12 مدل هاى اسلامى بصورت آميخته اى از طبيعت و شکل هاى هندسى ،گسترش يافت .
در طى قرن هاى 12 و 13 ،دستبند هاى ايرانيان از طلا ،نقره و برنز ،به صورت ورقه هاى فلزى ساخته مى شدند .گوشواره هايى هلالى شکل از طلا ،و تزيين شده با مليله ،روبان ،پيچک ،جوانه و مهره هايى با طرح هاى مختلف ،ساخته مى شدند و گردنبند هاى طلا از کنار يکديگر قرار گرفتن ،تشکيل مى شدند .
اشيايى مربعى و يا ساتوانهاى شکل ،به عنوان طلسم ،ساخته شده از طلا ،نقره ،برنز و سنگ هاى قيمتى ،که بر روى آنها ” نوشته ” وجود دارد .در بين طلا و جواهرات اين دوره يافت مى شود ،که از آنها به عنوان مهر حفاظت کننده ،استفاده مى شده است .
نقش و نگارهاى کنده کارى شده اى از اين زمان باقى مانده که حاوى معانى سمبليک و حتى نقش هاى عربى – اسلامى و طرح هايى از حيوانات است .
از قرن چهاردهم به بعد ،نسخه هاى خطى کشف شده ،منابع معتبرى براى اطلاع رسانى در مورد جواهرات ايرانى ،محسوب مى شوند.
تيموريان
تيمور ،حامى بزرگ انواع هنرها بود اوعلاقه بسيارى به سنگ هاى رنگى و روکش هاى فلزى داشت و اين ويژگى او باعث شد که نقش نگارها و تکنيک ها براى دوره اى بعدى (صفوى و قاجار )زنده بمانند.
در زمان مغول و تيموريان ،موهاى آرايش شده با جواهرات براى زنان و نيم تاج هايى از جواهر براى مردان ،متداول بوده است .
صفوى
مينياتور ،منبع اطلاعاتى باارزشى در مورد جواهرات و سليقه هاى اين دوره است .
زنان و مردان صفوى ،از يک مد يکسان در مورد زينت آلات پيروى مى کردند و بيشتر ايرانيان به تزئين لباس ها فنجان هاى مجلسى ،آبخورى و کوزه ها با سنگ هاى قيمتى ؛علاقه بسيارى نشان مى دادند .در اين دوره ،جواهرات گران تر و ساخت آنها تخصصى تر شد.
قاجار
جواهرات مربوط به اين دوره ،شدت تحت تاثير طرح ها ،نقش و نگارهاى غربى بودند.
يکى از ويژگى هاى جواهرات اين دوره ،مينا کارى قطعات طلا و تزيين آن با سنگ هاى رنگى است .
در قرن نوزدهم ،سنت هاى اصيل و بومى به دليل نفوذ اروپاييان کمرنگ تر شدند ،اما طر هاى سنتى اقوام کرد ،همچنان باقى ماندند .در اواخر دوره قاجار و در قرن بيستم ،جواهرات ،بدلى و تکرارى شدند مدل هاى خارجى ،به گونه اى کپى مى شدند که طرح هاى ايرانى ،نفوذ کمى بر روى آنها داشتند.
غرب گرايى ناصحيح در جامعه ،به صورت مد و پيروى از طرح و نقش هاى غربى در اين دوره آغاز شد.
سنت هاى قبيله اى
در ايران ،بخشى از جاهرات ،توسط قبايل استفاده مى شد ،مردمى که گسته وسيعى از مدل هاى سنتى را با نفوذ پر قدرت در بين خود حفظ کرده اند .
اى مدل ها غنى ،زيبا و بسيار متنوع در طرح و موثر در زنده نگاه داشتن مدل ها باستانى هستند .
زنان قبيله اى با سليقه هاى متوع و در موقعيت هاى مختلف اجتماعى ،از جواهرات هلالى شکل ،گلابى مانند و قلبى شکل و همچنين انواع سنجاق ها ،کليپس ها و ساير جواهرات کوچک استفاده مى کنند .
در کردستان نيز جواهرات طرح ها و شکل هايى بسيار متنوع دارند .برخى طرح هاى سمبليک در بين کردها رواج دارد.
سنگ در بين کردها محبوبيت قابل توجهى ندارد ؛ اما سکه و مهره اى کوچک ،بسيار پر طرفدار هستند .
در تصوير بالا جواهرات مورد استفاده کردها نشان داده شده است .
نکته قابل توجه در مورد جواهرات قبيله اى اين است که :
اين جواهرات ،سال هاى طولانى ،هويت ممتاز و دست نخورده خود را دربرابر سليقه هاى متنوع و زودگذر شهرى حفظ کرده اند .همانطور که مردم قومى و قبيله اى ويژگى هاى خاص خود را در طى قرن ها نگاه داشته اند.
نویسنده مقاله : مينو حسن زاده
http://www.gsi.ir/
دیدگاه‌ها بسته شده‌اند.