لاجورد

ورقه لاجورد صیقل خورده با دانه هاى پیریت درون آن ،در مشرق زمین ،به اسمان پر ستاره تشبیه شده است .در کتاب هاى قدیمى (۵۵ پس از میلاد )،لاجورد را به عنوان پادزهرى براى نیش مارهاى سمى توصیه کرده اند و از نظر کشیشان مسیحى ،لاجورد باعث بالا رفتن توانایى روحى و احساس یگانگى و درک بیشتر مى گردد.

لاجورد در مسیر تاریخ

کیفیت و ذخیره لاجورد افغانستان ،در جهان بى نظیر است و یک گنج جهانى محسوب مى شود .شواهد نشان مى دهند که بهره بردارى از معادن لاجورد بدخشان ،بیش از ۶۵۰۰ سال قبل شروع شد که قدیمى ترین تجارت معروف سنگ هاى قیمتى جهان به حساب مى آید .لاجورد هاى پیدا شده در اهرام داشور مصر (Dashour ) ،قدیمى ترین مدرک ثابت شده تجارت سنگ هاى قیمتى ،بین مصر و افغانستان ،بیش از ۴۴۰۰ سال قبل مى باشند .از تمام سنگهاى آبى شناخته شده در دوره هاى باستان ،لاجورد بالاترین ارزش را داشت ،نام کنونى آن در اوایل قرون وسطى به وجود آمد.

” لاپیس لازولى ” شکل ابتدایى لاتین ” سنگ لازولوس ” است .” لازولوس “،معادل کلمه عربى ” لاجورد ” است که براى آسمان و به طور کلى ،باى هر چیز آبى رنگ استفاده مى شود .زیبایى آن در کانى هاى ابى رنگ آن است و درجه زیبایى آن ،به مقدار وجود این کانى ها وابسته است .لاجورد از رنگ آبى متمایل به آبى سبز تا آبى ارغوانى سیر متفاوت است رنگ ایده آل آن ،آبى سیر با عمق و شدت فوق العاده مى باشد .

از اطلاعاتى که امروز در دست داریم ،به نظر مى رسد که لاجورد ،اولین سنگ استخراج شده توسط بشر باشد .اسکندر (۳۵۶-۳۲۳ قبل از میلاد ) از منطقه تولید لاجورد در بدخشان دیدن کرد و شهرت لاجورد را گسترش داد.جغرافیدانان عرب ،در قرن دهم میلادى ،بدخشان را سرزمینى غنى از چراگاه و کوهستان هاى مملو از لاجورد و یاقوت معرفى کرده اند .سه قرن بعد ،مارکوپولو در سال ۱۲۷۱ میلادى ،مقدار لاجورد بدخشان را به اروپا برد؛ گر چه خود او هرگز این معادن را ندیده بود .در سال هاى اخیر ،اطلاعات بیشترى توسط زمین شناسان فرانسوى ،از جمله لاپارانت و باریاند (۱۹۶۵) ارائه شده است .

موارد استفاده و تجارت لاجورد

یکى از اولین موارد استفاده سنگ ها که در تاریخ ثبت شده ،ماهیت ماوراء الطبیعى آنها است . لاجورد با عنوان یاقوت کبود بارها د رمتون و اسناد قدیمى ظاهر مى شود .بدخشان با بیش از ۳۲۲۰ کیلومتر فاصله از مصر ،منبع لاجورد باى تمدن هاى قدیم مصر ،بابل (عراق امروزى )،یونان و روم بوده است .در مصر باستان ،هیچ سنگ قیمتى بیشتر از لاجورد ارزش و اهمیت نداشت .

حفارى در نغدا (Naqada ) که قدیمى ترین سلسله مصریان است (۳۳۰۰-۳۱۰۰ قبل از میلاد )،اولین موارد استفاده ار لاجورد را به عنوان سنگ زینتى در جواهرات را آشکار کرده است .در سواحل رود نیل ،مجسمه هایى از لاجورد ،به عنوان الهه مورد پرستش قرار مى گرفتند .لاجورد درمیان اشیاى قیمتى ،به عنوان خراج به فراعنه نیز پرداخت مى شد .دانه هاى لاجورد در دفینه هاى نوسنگى در مهر گار پاکستان و آسیاى مرکز ى یافت شده اند .۳۵۰۰ سال قبل از میلاد ،تجارت لاجورد ،میان بین النهرین و بدخشان برقرار شد .

لاجورد ،بیش از دیگر سنگ هاى قیمتى ،به طرز چشمگیرى د رصنایع دستى فرهنگ هاى باستانى حضور داشته است .استفاده وسیع لاجورد در ساخت شانه ،روکش ابزار ،چوگان ،صفحات بازى ،جام ها ،شاخ و ریش مجسمه حیوانات و انسان ،دسته هاى خنجر و طلسم ها ،به چشم مى خورد .

در یک محوطه باستان شناسى در بین النهرین ،مربوط به ۲تا ۳ هزار سال قبل از میلاد ،آویزه هایى از لاجورد تراش داده شده ،یافت شده است .لاجورد ،به صورت پودر در مى آمد و به عنوان دارو و لوازم آرایش استفاده مى شد.در شوش ،قصر داریوش ،با لاجورد تزیین مى شده است (۵۲۲-۴۶۶ ق.م ).

کانى شناسى و سنگ شناسى لاجورد

لاجورد یا لاژورد(Lpais Lazuli ) همان سنگ ارمنى یا گل ارمنى است و به زبان سرخپوستى ،به آن huinzo ، گفته مى شود .واژه لازور ،از واژه لاژورد در فارسى باستان گرفته شده که به عربى لاجورد در آمده و وارد زبانهاى دیگر شده است .در فارسى ،به معناى آسمان و آسمانى رنگ آمده است .

سنگ لاجورد ،آمیخته اى از کانى هاى هائوین ،کلسیت ،زودالیت ،نوزآن ،اوژیت و هورنبلند و ترکیب شیمیایى ۲(So4,S,Cl) .6(AlSio4)8(Na,Ca) است .لاجورد ،داراى درون گیرهاى پیریت است .

سیستم کریستالى لاجورد مکعبى ،داراى سختى ۵-۶ در مقیاس موهس ،وزن مخصوص آن ۳-۵/۲ و داراى ضریب شکست ۵/۱ مى باشد .به صورت نیمه شفاف و جلاى شیشه اى ،تا چرب دیده مى شود .رنگ خاکه آن آبى است در رنگ هاى آبى آسمانى ، آبى سیر و بنفش دیده مى شود .

جغرافیایى تاریخى و راه دسترسى به معادن لاجورد

جمعیت و مردم آرام بدخشان افغانستان ،با شخصیتى صلح جو، فرزندان ساکنان قدیمى هستند که از هجوم اقوام بربر به کوهستانها پناه برده اند .رشته کوه هاى سر به فلک کشیده پامیر و هندوکش ،ناحیه مرکزى بلخ باستان (Bactria ) ، به جز غرب و شمال را محصور مى کنند .از قدیم الایام ،مواد معدنى هدوکش شرقى ،شامل لاجورد ،یاقوت ،طلا و نمک ،بازرگانان را از دور و نزدیک ،جذب این منطقه مى کرده است .گزارش هایى در مورد این گونه مواد معدنى ،پیش از ۱۸۰۰ میلادى در تاریخ وجود دارد . شواهد زیادى از تجارت لاجورد به راه هاى دور و از راه خشکى ،از جمله به سمت بین النهرین ،اور(تمدن باستانى بابل )،مصر ،هند و دیگر امپراطورى ها در هزاره پنجم قبل از میلاد،وجود دارد.

بدخشان ،استان غربى تبت قدیم ،در این راه تجارى و در میان تمام استان هاى علیاى آمودریا (رود جیحون )، نه تنها به دلیل وجود معادن یاقوت و لاجورد آن ،بلکه به خاطر چراگاههاى عالى ،دره هاى گسترده و بسیار حاصلخیز و آب و هواى خوب ،مشهور و بى نظیر بوده است .براساس تاریخ کهن ،ترک ها و تا تارها ،معادن دیگرى ،شامل ذخایر آهن ،سرب ،زاج،آمونیاک ،گوگرد ،اخرا و مس ،در حواشى معادن لاجورد وجود داشته ،اما تنها لاجورد ،مورد بهره بردارى قرار مى گرفته است .
افسانه ها در اسیاى میانه ،حکایت از سنگى در ارتفاعات پامیر مى کردند که ایرانیان آن را ” لاژورد” مى نامیدند .در سال ۱۹۳۰ میلادى ،یک هیئت اعزامى از زمین شناسان شوروى سابق ،اکتشاف لاجورد را در پامیر آغاز کردند .در حالى که دانشمندان شوروى ،زادگاه لاجورد را براى محافل علمى گزارش کردند .افراد بومى ،قبلا” این ذخیره را مى شناختند .

اولین کاوش مفصل ذخایر لاجورد منطقه سرسنگ بدخشان افغانستان ،در سال هاى ۱۹۶۵-۱۹۶۳ میلادى ،توسط زمین شناسان شوروى ،در معدنى نزدیک بخش علیاى رودخانه کوکچه که یک ابریزه آمودریاست ،انجام شد.

این منطقه در ۷۰ کیلومترى جنوب فیض‌ آباد ،مرکز ولایت بدخشان ،در ارتفاع بین ۳۷۰۰ تا ۴۳۰۰ مترى از سطح دریا قرار دارد .این معادن تنها در ماههاى ژوئن تا سپتامبر ،قابل بهره بردارى مى باشند و به دلیل ارتفاع زیاد و شرایط آب و هوایى سخت ،غیر قابل عبور هستند .فاصله معادن لاجورد تا کابل ،از طریق دره پنج شیر که به راه جنوبى معروف است ،حدود ۳۰۰ کیلومتر مى باشد .

وضعیت توپوگرافى و زمین شناسى معادن لاجورد

ولایت بدخشان در کوهستان هاى بخش شمالى افغانستان ،در طول تاریخ ،به دلیل وجود ذخایر لاجورد معروف شدهاست .روى این معادن ،به طور متناوب ،بیشتر از ۶۵۰۰سال کار شدهاست .بدخشان ،منطقه اى بسیار زیبا ،با کوهستانهاى چشم نواز اما صعب العبور با ارتفاع بین ۱۸۳۰ متر تا ۵۱۸۰ متر از سطح دریا و با دره هاى تنگ و عمیق و رودخانه هاى خروشان است .به دلیل عدم وجود گیاه در این دره ها و کوه ها ،افراد کمى در این منطقه زندگى مى کنند.

کوه آبى که کوه لاجورد نامیده شده ،در امتداد ساحل شرقى رودخانه کوکچه قرار دارد دره کوکچه ،یکى از دره هاى بسیار باریک ،ژرف و صخره اى است که عبور از آن بسیار مخاطره آمیز مى باشد .کوکچه از محل تلاقى رودهاى انجمن و مونجان سرچشمه مى گیرد و به سمت شمال ،به آمو دریا مى ریزد .آمودریا خود مرز شمالى کشور افغانستان با تاجیکستان را تشکیل مى دهد .

لاجورد ،تنها سنگ قیمتى است که در داخل مرمر یافت مى شود و ترکیب کانى شناسى آن شامل ،لازوریت ،کلسیت ،پیریت و تا حد کمى دیوپسید ،آمفیبول،فلدسپار ،میکا و دیگر سیلیکات هاست .لاجورد ،بصورت رگه هایى در داخل مرمرى ،به ضخامت ۴۰۰ متر و به رنگ سفید با رگه هاى خاکسترى ( این نوع مرمر را cipolin مى گویند) یافت و کاملا” با کلسیت و دولومیت ،همراهى مى شود .کانى پیریت ،به مقدار فراوان ،به صورت ریز دانه با لاجورد اختلاط یافته است .رنگ آبى سیر لاجورد ،از وجود کانى لازوریت است .

لاجورد به رنگ آبى کمرنگ را افغانیت ( A fghanite ) مى نامند .رنگ لاجورد ،براساس مقدار مختلف ناخالصى ها ،متغیر است .در برخى قسمت ها کانى لازوریت ،به صورت بلور هاى بسیار زیباى رومبیک دود کاهدرون (۱۲ وجهى ) یافت مى شود .

برخى زمین شناسان ،نه منطقه استخراج سنگ لاجورد را نام برده اند که مهمترین آنها معادن چیلمک ،شق دره ،استورمبى و سرسنگ است و ارتفاعى بین ۱۸۳۰ تا ۵۱۸۰ متر دارند .از این چهار معدن ،امروزه تنها معدن سرسنگ ،مورد بهره بردارى قرار میگیرد و لاجورد سرسنگ ،در بازارهاى خرید و فروش سنگ هاى قیمتى ،مشهور است .

روش هاى معدنکارى و ویژگى هاى لاجورد بدخشان

معدن سرسنگ و روستاى کوران ،در ساحل سمت راست رودخانه کوکچه ، در ۵۶ کیلومترى جنوب روستاى جورم و در ارتفاع ۲۲۸۵ مترى از سطح دریا قرار گرفته است .در روستاى کوران ،حدود ۳۰۰ معدن چى ،بدون خانواده هایشان در شیفت هاى کارى ده روزه در معدن کار مى کنند.دره رود کوکچه ،در محل معدن ؛حدود ۱۸۳ متر عرض دارد و ورودى تونلها از سطح رودخانه حدود ۴۶۰ متر ارتفاع دارند .معادن منطقه شامل مجموعه اى متر مى رسد .روى دیواره غارها دوده ضخیمى پوشیده شده که نشان دهنده استخراج معدن ؛به روش سنتى در سالیان بسیار دور است .معدن چیان در گذشته هاى دور با استفاده از آتش ،سنگ را گداخته و سپس آن را با آب سرد و خنک مى کرده اند .این عمل ،باعث ایجاد ترک و درز و شکاف عمیق در سنگها مى شده و سپس با چکش ،لاجورد را از داخل سنگ ها جدا مى کرده اند .امروزه، روش هاى استخراج متفاوت شده است و کاربرد دینامیت از زمان جنگ با شوروى در سال ۱۹۷۹ آغاز گردید.دینامیت ،بدون توجه به نکات ایمنى تونل ها به وسیله الوار ،براى جلوگیرى از ریزش سقف انجام نمى شود و همیشه خطر ریزش وجود دارد .
لاجورد ،پس از استخراج ،به قطعات کوچک ،تبدیل و توسط کارگان از کوره راههاى شیب دار به اردوگاه حمل میشود .قطعات سنگ فاقد لاجورد (باطله معدن ) از ورودى غارها به بستر دره رودخانه ،تخلیه مى شوند .حمل و نقل لاجورد استخراج شده با قاطر اردوگاه به کشور پاکستان ؛حدود نه روز طول مى کشد.
زمین شناسان شوروى سابق ،نه منطقه معدنى استخراج لاجورد با ۳۰۰-۲۰ طول و ۸-۱ متر ضخامت معرفى کرده اند .بزرگترین آنها در منطقه ۴۵۰ متر ،طول و ۱۲۵ متر ضخامت دارد.

بهترین نوع لاجورد در محل معدن ،حدود ۱۰۰ دلار براى هر کیلوگرم ،توسط تجار و بازرگانان بدخشانى ،خرید و فروش مى شود و قیمت آن تا رسیدن به بازارهاى پیشاور پاکستان ،شاید سه برابر افزایش یابد .لاجورد ،یکى از منابع مهم در امد خارجى کشور افغانستان است .

لاجورد بدخشان ،داراى کانى هاى هائوین ،سودالیت ،نوزآن و لازوریت است .آبى سیر لاجورد ،در نمونه اى پر رنگ و مرغوب آن ،ناشى از وجود سولفور(S) در آن است .این مورد ،جالب و غیر معمول است که عنصرى غیر فلزى ،باعث رنگ تند در سنگ مى شود.

آنالیز هاى شیمیایى نشان مى دهند ،هر چه درصد سولفور در لاجورد بیشتر باشد ،رنگ اببى آن تندتر است .این پدیده در سیمى معدنى ،غیر معمول و حالتى استثنایى در دنیاى سنگ هاى قیمتى است که لاجورد را از دیدگاه هاى بسیارى،یک سنگ قیمتى منحصر به فرد مى سازد .هر چه رنگ آبى آن تیره تر باشد ،ارزش سنگ ،بیشتر خواهد بود .۲۵ تا ۴۰ درصد کانى شناسى لاجورد ،شامل کانى لازوریت است .بیش از مقدار ۴۰ درصد ،وجود کانى لازوریت در لاجورد ،رنگ آبى آن را بسیار تیره و کمتر از ۲۵% رنگ آبى آن را کم رنگ مى نماید .کانى کلسیت (CaCo3 ) ،همیشه همراه لازوریت دیده مى شود و افزایش میزان وجود آن در سنگ ،از کیفیت لاجورد مى کاهد .بیشتر نمونه هاى لاجورد بدخشان ،داراى نقاط درخشانى از کانى پیریت (Fe S2) است که علاوه بر افزایش زیبایى و شکوه سنگ ،به عنوان نشانه اى مبنى بر اصل بودن لاجورد ،ارزش خود را نشان مى دهد.

افغانى ها سه نوع لاجورد را طبقه بندى مى کنند :

– ” لاجوردى نیلى ” که بهترین نوع رنگ و جنس است .

– ” لاجورد آسمانى ” که شامل لاجورد آبى کم رنگ است .

– ” لاجورد سبز ” که گاهى با فیروزه اشتباه مى شود .

– بهترین و با کیفیت ترین لاجورد ،از معدن سر سنگ بدخشان به دست مى آید و به رنگ آبى تیره ،بدون لکه هاى کلسیت و همراه با کانى پیریت دیده مى شود .
نویسنده مقاله : مهندس بهروز زرمهرى
http://www.gsi.ir/