نام گوهر و گوهرها یا کانی‌ها و سنگهای قیمتی و نیمه‌قیمتی معمولا برای دسته‌ای از کانی‌ها به‌کاربرده میشود که با داشتن برخی ویژگی‌ها از سایر مواد معدنی و سنگ‌ها متمایزند، از آن جمله می‌توان برخی مواد آلی را نیز که پایداری و زیبایی ویژه دارند و در زینت به‌کار می‌روند نام برد. به غیر از مروارید، مرجان، کهربا، شبق و چند ماده دیگر که جزء گوهرها و سنگهای بهادار آلی به شمار می‌روند، بیشتر گوهرها از جمله مواد متبلور یا آمورف معدنی‌اند.
ویژگی‌هایی که باعث میشود یک سنگ یا کانی و یا به طور کلی یک ماده معدنی یا غیر معدنی، در رده کانی‌ها و سنگهای گرانبها جای گیرد عبارتند از:
سرشت زیبایی و درخشش و جلای دلپسند
استحکام
کمیاب بودن
رنگ و شفافیت و نمود
ساخت و بافت
قابلیت تراش و پردازش
قابلیت حمل و نقل
کانی‌ها و سنگهای قیمتی و نیمه‌قیمتی به‌طور واقعی ارزش دارند و از چند قیراط تا بیشتر قابل عرضه به بازار هستند. همچنین این دسته از مواد معدنی با اندکی فرآوری مانند پردازش، تراش، رنگ‌آمیزی و غیره در آنها بیش از ده برابر ارزش افزوده ایجاد میشود.
کانی‌ها و سنگهای نیمه‌قیمتی عموماً به‌صورت سنگ‌جوری و محصولات جانبی معادن وارد بازار می‌شوند. سهولت در جابجایی و حمل و نقل از مزیت بالای این کانی‌ها است.
از دیگر مواردی که باعث ارزشمندی این مواد معدنی است هزینه پایین در ایجاد کارگاه‌های تراش و فرآوری آنها است. همچنین در مورد این نوع از مواد معدنی مشکلات زیست‌محیطی در هنگام استخراج و فرآوری آنها وجود ندارد.
معمولاً کانی‌ها و سنگهای قیمتی را به دو بخش تقسیم می‌کنند: قیمتی و نیمه‌قیمتی.
کانی‌های قیمتی: سنگ‌ها و کانی‌هایی که دارای خصوصیاتی از جمله زیبایی رنگ، شفافیت، کمیاب بودن و دوام و سختی بالا بوده و شامل الماس، زمرد، یاقوت سرخ، یاقوت کبود، توپاز و بریل هستند. به این گروه اصطلاحاً احجار کریمه می‌گویند.
کانی‌های نیمه‌قیمتی: آن قسم از کانی‌ها و سنگ‌هایی که فاقد تمام و یا قسمتی از خصوصیات سنگهای قیمتی بوده لیکن اغلب به دلیل زیبایی رنگ مورد توجه هستند.
این گروه‌بندی بر پایه‌ای نااستوار قرار دارد زیرا اولا اگر ارزش اقتصادی پایه باشد، برای این کار مرزی نمی‌توان مشخص کرد و دوم آنکه چه بسا یک سنگ قیمتی یا نیمه‌قیمتی با کاری که یک هنرمند روی آن انجام میدهد، بتواند بهایی بیش از الماس پیدا کند. بنابراین علاوه بر نوع کانی و ذات آن، نوع تراش و پردازش و هنرنمایی هم در بهایی شدن و ارزش کانی مهم است. اما ذاتاً یک جور رده‌بندی پلکانی در این زمینه وجود دارد.
تاریخچه سنگهای قیمتی در ایران
ما در تاریخچه با دو مسئله جداگانه روبه‌رو هستیم:
الف) به‌کارگیری گوهر به‌طور سنتی در کشور که تاریخی چند هزارساله دارد که خود یک زیربنا است. در ایران نیز از همان آغاز تاریخ، استفاده از گوهرها و زیورها معمول بوده است. آبادانی کشور، ثروتمند بودن و علاقه‌مندی مردم این سرزمین به زندگانی پر تجمل و باشکوه، توأم با زیبایی‌پسندی، همواره گوهرها و زیورها را مورد توجه مردم ایران قرار داده است.
کتاب‌ها و دیوان‌های ادبی ما، همانند شاهنامه فردوسی و دیوان حافظ، پر از نام گوهرها و زیورهای گوناگونی است که نیاکان ما آنها را شناخته بودند و به‌کار می‌بردند. پیدایش شاهنشاهی‌های بزرگ و نیرومند و تشکیل دربارهای باشکوه و ثروتمند در طول تاریخ ایران، باعث گرد آمدن گوهرهای گرانبها و نایاب در گنجینه‌های ایران گردیده و گوهرشناسی و گوهرتراشی و گوهریابی همواره در این سرزمین رواج داشته و مورد توجه خاص مردم بوده است. نگاهی به فراوانی جواهرنامه‌هایی که در سده‌های گوناگون به نام شاهان و نامداران ایران نگاشته شده است و نشانه‌های فراوان از گوهرها و گوهر سنگهای قیمتی (gemstone) که در موزه‌ها نگاهداری میشود، بهترین گواه این توجه و علاقه است.
ب) تاریخ نوین گوهرشناسی و گوهرتراشی و اکتشاف آنها که این تاریخ بسیار نوپا و در ابتدای مسیر است.
نگاه نوین به سنگهای قیمتی در ایران از اواخر دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد به بعد آغاز شده که ابتدا با یک سمینار و نمایشگاه توسط وزارت معادن و فلزات وقت آغاز و در پی آن یک برنامه اکتشاف خیلی مقدماتی برای ۵ استان انجام گرفت که این اکتشافات بعداً در غالب اکتشافات استانی ادامه پیدا کرد و تاکنون در ۲۰ استان شناسایی و پی‌جویی نه اکتشاف به مفهوم آن انجام شده است.
در سال ۱۳۸۰ سازمان صنایع دستی ایران از سوی وزارت صنایع و معادن مسئولیت پیگیری و ساماندهی صنعت سنگهای قیمتی را به‌عهده گرفت با بررسی‌های کارشناسی، مقرر شد اولین گام با تشکیل همایش تخصصی برای بررسی مسائل عمده این صنعت و آشنایی و تبادل نظر اساتید و محققان و صنعتگران این رشته برداشته شود. نخستین همایش سنگهای قیمتی در شانزدهم دی‌ماه ۱۳۸۱ برگزار گردید و از آن تاریخ تاکنون تقریباً هر ساله یک همایش برگزار شده است. پس از همایش آبان ۱۳۸۱ و ارزیابی کمیته‌های تخصصی فعالیت‌های اکتشافی همگام با اکتشاف کلاس‌های آموزشی گوهرشناسی و تعدادی گوهرتراشی نیز آغاز گردید و هم‌اکنون نیز ادامه دارند. تعداد آنها به بیش از مؤسسه می‌رسد که پاره‌ای دولتی و پاره‌ای خصوصی می‌باشند.
انواع کانی‌ها و سنگهای قیمتی و نیمه‌قیمتی
گونه‌های فراوانی از کانی‌ها و سنگهای قیمتی و نیمه‌قیمتی در دنیا وجود دارند که در دسته‌های مختلف رده‌بندی می‌شوند. در اینجا به انواع کانی‌ها و سنگهای قیمتی و نیمه‌قیمتی اشاره میشود سنگ‌ها و کانی‌های قیمتی در این گونه فقط چهار کانی قرار می‌گیرد که در گروه قیمتی‌ها قرار می‌گیرند:
الماس
یاقوت
یاقوت سرخ
یاقوت کبود (سافیر)
توپاز
بریل
کانی‌های نیمه‌قیمتی
سنگهای نیمه‌قیمتی
گروه مواد آلی
گروه سیلیس (خانواده کوارتز، خانواده کلسدونی، خانواده اپال)
ابسیدین
شبق
گروه گارنت
دونیت
مرجان
گروه تورمالین
یشم
کهربا
سیلیکات‌های آلومین (آندالوزیت، دیستن و سیلیمانیت)
ژاسپروئید
عاج فیل
گروه اپیدوت
لاجورد
فیروزه
پیروکسنیت‌‌ها
فلوئوریت
اسپینل
زیرکن
کربنات‌های مس (مالاکیت و آزوریت)
اسپاتدیسلند
رنگ و منشأ آن در سنگ و کانی‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی
برجسته‌ترین ویژگی اغلب سنگ‌ها و کانی‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی که به‌چشم می‌آید، رنگ آنها است.
در کانی‌شناسی، رنگ اغلب به‌صورت طبقه‌بندی شده در یکی از سه گروه زیر جای می‌گیرد. ایدئولوژیک (خودرنگ) ناشی از اجزای اصلی سنگ مانند مس در مالاکیت با فرمول Cu2(OH)2CO3، آلئوکروماتیک (غیرخودرنگ) ناشی از یک ناخالصی مانند کروم در یاقوت با فرمول Al2O3+Cr و پسودوکروماتیک (رنگ کاذب) ناشی از عوامل فیزیکی مانند اثر شبکه پراش در اپال با فرمول SiO2.xH2O.
دانش سنتی که سعی می‌کند رنگ سبزآبی را به مس، آبی پررنگ را به کبالت، قرمز را به کروم و … نسبت دهد اغلب گمراه‌کننده است. برای مثال ترکیبات کروم، می‌توانند به رنگ‌های قرمز، نارنجی، زرد، سبز و یا حتی بنفش یاسی ظاهر شوند. همچنین، عامل ایجاد رنگ آبی تیره می‌تواند کبالت (مانند اسپینل)، آهن همراه تیتانیوم (مانند یاقوت کبود) و یا مراکز رنگی باشد که فاقد هر تحول ایجادشده توسط ناخالصی فلزی است (مانند بریل نوع ماکسیک).
چهار تئوری متمایز وجود دارد که تمام رنگ‌ها در جواهرات و کانی‌ها را شامل میشود. این چهار تئوری عبارت‌‌‌اند از:
تئوری میدان کریستال: این تئوری شامل هر دو تئوری تحول ایدئوکروماتیک و آلئوکروماتیک رنگ به‌وسیله فلز میشود. همچنین شامل تئوری مراکز رنگ نیز است مانند رودوکروزیت، زمرد و آمتیست.
تئوری مدار مولکولی: این تئوری رنگ‌های انتقال ظرفیت را تشریح می‌کند، مانند یاقوت کبود، مگنتیت و پیریت، رنگ‌های آلی (رنگ‌های آلی در کهربا و مرجان و … ظاهر می‌شوند) و رنگ گرافیت.
تئوری باند: این تئوری رنگ فلزات (مانند طلا و مس)، نیمه‌هادی‌ها (مانند گالن و پروستیت) و نیمه‌هادی‌های ناخالص شده (مانند الماس آبی‌رنگ) را در بر می‌گیرد.
تئوری نوری فیزیکی: این تئوری رنگ را در پسودوکروماتیک‌ها مانند لابرادوریت و سنگ ماه را در بر می‌گیرد.
در همه گروه‌ها به‌غیر از گروه چهارم رفتار الکترون‌های جفت‌نشده در مقابل نور که به‌وسیله تئوری کوانتوم کنترل میشود کلید فهمیدن عامل ایجاد رنگ است.
خاستگاه سنگ‌ها و کانی‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی
سنگ‌ها و کانی‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی خاستگاه‌های بس گوناگونی دارند و طیفی بسیار گسترده از فشار و دما در پیدایش آنها دست‌اندرکار است. به‌طور کلی خاستگاه گوهرها را می‌توان به صورت زیر دسته‌بندی کرد:
خاستگاه ماگمایی
خاستگاه دگرگونی
خاستگاه رسوبی
خاستگاه آلی
خاستگاه ماگمایی
کانی‌های گرانبها با خاستگاه آذرین ساختمانی بلورین دارند و پیدایش آنها در شرایطی آرام و پایدار و غلظتی متناسب و زمانی بسیار دراز انجام میشود. محلول‌های سازنده اغلب در حالت اشباع نیستند یا دما و فشار آنها را از شرایط اشباع دور می‌سازد و تغییر شرایط یا در اصل انجام نمی‌شود و یا به طور کلی تغییر اندک می‌یابد. در مجموع افت دما نه تنها در پیدایش کانی موثر نیست بلکه ممکن است حتی بر مرغوبیت آن نیز زیان وارد آورد. آنچه یک کریستال بیش از هر چیز بدان نیاز دارد به‌دست آوردن دمایی مناسب و شرایط پایدار در طول ساخت است به‌گونه‌ای که کاتیون‌ها و آنیون‌ها کمترین نیروی ربایش – رانش را با یکدیگر داشته باشند.
با توجه به شرایط شیمیایی و درجه حرارت ماگما، خاستگاه ماگمایی قابل تقسیم به بخش‌های زیر است.
الف- ماگمای بازیک و اولترابازیک. معمولاً شرایط فشار و درجه حرارت موجود همراه با این سنگ‌ها در حد گوشته بالایی است. یکی از کانی‌های قیمتی منحصر به این شرایط ، الماس است. کربن در پوسته زمین به صورت آزاد به شکل ذغال یا گرافیت است و در ترکیب به صورت سنگهای کربناته و CO2 یافت میشود. در شرایطی خاص به شکل الماس متبلور میشود. شرایط خاص برای الماس فشار خیلی بالا است. به همین دلیل الماس منحصر به سنگ‌هایی است که شرایط پیدایش آنها توسط آتشفشان‌هایی کنترل میشود که تنوره آنها تا گوشته ادامه می‌یابد مانند کیمبرلیت‌ها.
فزون بر کیمبرلیت‌ها، اکلوژیت‌ها نیز اگر دارای کربن باشند و هنگام تشکیل آنها فشار لیتواستاتیک معادل ۱۰۰ کیلوبار باشد، تشکیل الماس می‌دهند. (معمولاً هنگام تشکیل اکلوژیت فشار در حد فشار گفته شده است و از طرفی درجه حرارتی کمتر از ژرفای ۱۰۰ کیلومتر دارند که مناسب برای پیدایش و پایداری الماس است). شکل ۲-۱ شرایط تشکیل الماس را نشان میدهد.
فزون بر الماس، کانی‌های گرانبهای دیگری نیز مانند برخی از گروناها، یاقوت کبود، یاقوت، اسپینل و الیوین وابسته به سنگهای بازیک و اولترابازیکند.
ب- خاستگاه پگماتیتی. در میان مواد آذرین، پگماتیت‌ها متنوع‌ترین و بیشترین کانی‌های گرانبها را دارند . برخی از کانی‌های گرانبها با خاستگاه آذرین منحصر به پگماتیت‌ها هستند. از جمله توپاز، تورمالین، زمرد، گرونای منگنزدار، بریل و…
همانطور که گفته شد پگماتیت‌ها خاستگاه بیشتر سنگهای گرانبها هستند. دلایل قانع‌کننده برای این مسئله عبارتند از :
پگماتیت‌ها در تعادل دو فاز گاز – مایع پدید می‌آیند . فاز مایع به‌صورت گداخته سیلیکاته است و فاز گازی معمولاً شامل بخار آب ، SH2 ، گازهای، بردار، فلوئوردار و کلردار و عناصری که در حرارت پایین‌تر از °C 500 فاز گازی تشکیل می‌دهند و از آنجا که دو فاز گاز – مایع‌اغلب در تعادل هستند فضای کافی برای رشد بلورها فراهم است.
اختلاف درجه حرارت میان پگماتیت و سنگهای فراگیر به مناسبت ژرفای ویژه پگماتیت، کم است و این کم بودن و همسانی دما موجب میشود که زمان سرد شدن بلور طولانی شود و در نتیجه شرایط برای رویش بیشتر بلور فراهم است.
پگماتیت‌ها به‌طور معمول پس مانده ماگمایی هستند و در این پس مانده تمام عناصر که در ابتدا مقدار آنها کم بوده است در این‌حالت به‌طور نسبی فراوان شده‌اند به‌طوریکه شرایط تشکیل کانی را به‌دست می‌آورند.
ج- خاستگاه هیدروترمالی. بسیاری از بلورهای زیبا مانند انواع کوارتزها و بلورهای زیبای فلورین واپیدوت و کلسیت و هماتیت آیینه‌ای و… را می‌توان در این دسته قرار داد. اغلب کانه‌های خالص فلزی در شرایط هیدروترمالی تشکیل می‌شوند در شرایط هیدروترمالی محلول‌ها دارای منشأ ماگمایی هستند. اغلب فلزها و دیگر عناصر در خود نهفته دارند و هنگام تغییر شرایط سبب نهشته شدن آنها می‌شوند و در پاره‌ای از موارد این نهشته شدن با تشکیل بلورهای خودشکل همراه است.
خاستگاه دگرگونی
سنگ‌ها و کانی‌های گرانبها با خاستگاه دگرگونی را با توجه به نوع دگرگونی را می‌توان در دوگروه قرار داد:
الف- سنگ‌ها و کانی‌های قیمتی وابسته به دگرگونی از نوع دیناموترمال. کانی‌های فراوانی در این شرایط تشکیل می‌شوند مانند: گارنت‌های زیبا از نوع آلماندین و پیروپ که گاهی مانند دانه‌های انار در میکاشیست‌ها یافت می‌شوند و یا مانند آلماندین‌هایی که زمینه سبز رنگ آمفاسیت را در سنگ اکلوژیت، منظره گل در چمن زار را به سنگ می‌دهند و یا گنایس‌های یاقوت و زمرد‌دار را می‌توان نام برد.
ب- سنگ‌ها و کانی‌های قیمتی در ارتباط با دگرگونی از نوع اسکارن. بسیاری از سنگ‌ها و کانی‌های قیمتی با منشأ دگرگونی به این گروه تعلق دارند، مانند لاجورد، اسپینل، برخی از تورمالین‌ها، فلورین، گرونا، بلورهای زیبای اپیدوت، بلورهای زیبای دیوپسید، آپاتیت‌های زیبا و غیره.
خاستگاه رسوبی
سنگ‌ها و کانی‌های قیمتی با خاستگاه رسوبی به دو شکل زیر می‌باشند:
الف- محلول‌ها. محلول‌های حاصل از آب‌های جوی ضمن چرخش در درون شکاف‌ها و کاوک‌های خالی سنگ‌ها در صورت تغییراتی اندک در شرایط فیزیکی، از جمله تغییر سرعت حرکت، تغییرات PH، دما و فشار باعث تشکیل سنگ‌ها و کانی‌های گرانبها از جمله اوپال‌های زیبا، کلسدون‌های زیبا مانند آگات، بلورهای زیبای کواتز مانند سیترین و بلورهای بسیار زیبای سلینیت و بلورهای زیبای کلسیت و… می‌شوند. از همه مهمتر در این دسته، فیروزه را می‌توان نام برد که در حقیقت حاصل چرخشی محلول‌های (اغلب با خاستگاه جوی) در سنگهای آندزیتی است. البته دادن خاستگاه رسوبی برای فیروزه خیلی درست نیست شاید خاستگاه هیدروترمال با آب‌های جوی مناسب‌تر باشد.
ب- پلاسرها. سنگ‌ها و کانی‌های گرانبهای پایدار از نظر مکانیکی و شیمیایی با خاستگاه آذرین در درجه نخست و با شرایط دگرگونی در درجه دوم، که به هنگام خرد شدن در فرایند فرسایش، سنگهای گرانبهای‌شان توسط عوامل رسوبی در رودخانه‌ها بدون هیچ تغییری انباشته میشود و ذخایری با ارزش را پدید می‌آورند که به ذخایر پلاسری مشهورند.
خاستگاه آلی
گوهرهای فراوانی وجود دارند که در فرآیندهای متابولیسمی موجودات زنده تشکیل می‌شوند. این گوهرها در ترکیب خود دارای قدری مواد آلی همراه با مواد معدنی هستند که در ساختمان موجودات زنده به‌کار گرفته شده است، مانند مروارید، عاج، کهربا، شبق، مرجان و…
www.sangmine.org
دیدگاه‌ها بسته شده‌اند.