۱۲ دقیقه مطالعه / ۲ سال پیش img-content روز جهانی سیارک‌ها
بامداد روز نهم تیر سال ۱۲۸۷ بود که درهای آسمان باز شد و بلایی نازل شد.
سرزمین‌های سرد شرق سیبری تازه تابش خورشید را بر سطح خود احساس می‌کردند که نوری خیره‌کننده در آسمان رؤیت شد و زمین و آسمان لرزید. دو هزار کیلومترمربع از جنگل‌های منطقه‌ای که به نام تونگاسکا خوانده می‌شد ویران شدند. خوش‌شانسی ما مردمان بود که این منطقه دورافتاده ساکن چندانی نداشت. وگرنه آنچه ویرانی این جنگل‌ها را به همراه آورد می‌توانست منجر به فاجعه‌ای انسانی شود.
تا سال‌های طولانی درباره منشأ حادثه تونگاسکا بحث‌ها و نظریات مختلفی وجود داشت. درنهایت معلوم شد، سیارکی کوچک وارد جو زمین شده و پیش از آنکه به سطح زمین برسد بر فراز تونگاسکا منفجر شده است.
تنها چند دقیقه یا زودتر یا دیرتر اگر این قطعه‌سنگ باستانی وارد جو زمین می‌شد ممکن بود به‌جای تونگاسکا در قلب یکی از شهرهای شلوغ اروپایی یا آمریکایی سقوط کند و یکی از مرگ‌بارترین حوادث طبیعی تاریخ معاصر را رقم بزند.
از زمان حادثه تونگاسکا تا امروز درک ما از سیارک‌های منظومه شمسی بیشتر شده است. هر چه بیشتر آموخته‌ایم همزمان متوجه خطرات بالای آن‌ها برای زمین از یک‌سو و از سوی دیگر فرصت‌های بی‌نظیری شده‌ایم که در دل این اجرام باقی‌مانده دوران شکل‌گیری منظومه شمسی برای ما وجود دارد. همین ضرورت شناخت بیشتر این اجرام بود که گروهی از دانشمندان، هنرمندان و فعالان علمی پیش‌نویس بیانیه‌ای را تنظیم کرده و به سازمان ملل متحد پیشنهاد کردند تا روز ۳۰ ژوئن هرسال به نام روز جهانی سیارک‌ها نام‌گذاری شود. طراحان اولیه این ایده گرگوری ریشتر، کارگردان، دانیکا رِمی، مدیر بنیاد B612، راستی شوییکارت فضانورد مأموریت آپولو ۹ و برایان می، گیتاریست معروف گروه کویین که همزمان ستاره‌شناسی حرفه‌ای است بودند. بلافاصله این طرح حامیان بیشتر پیدا کرد. چهره‌هایی چون ریچارد داوکینز (زیست‌شناس و مروج علم)، بیل نایه (مروج علم)، پیتر گبریل (موسیقیدان)، جیم لاوِل (فرمانده آپولو ۱۳)، کریس هدفیلد (فضانورد کانادایی و فرمانده ایستگاه فضایی بین‌المللی)، الکسی لئونوف (فضانورد باسابقه روس)، برایان کاکس (فیزیکدان و مروج علم) و کیپ تورن (کیهان‌شناس برجسته) به جمع امضاکنندگان این طرح پیوستند و آن را به سازمان ملل متحد ارائه کردند و این سازمان در سال ۲۰۱۴ به‌طور رسمی با پذیرش این طرح روز ۳۰ ژوئن را به نام روز جهانی سیارک‌ها نام‌گذاری کرد.
طراحان این ایده، به طور خاص بر خطرات ناشی از برخورد سیارک‌ها و ضرورت شناسایی اجرام و سیارک‌های نزدیک به زمین تأکید داشتند. به‌خصوص اینکه این طرح یک سال پس از حادثه مهم و تاریخی چلیوبینسک ارائه شد. در سال ۲۰۱۳، حادثه‌ای مشابه تونگاسکا بار دیگر بر فراز روسیه رخ داد. این بار به لطف دوربین‌هایی که روی پیشخوان اتومبیل‌ها نصب بود بسیاری از مردم توانستند انفجار آذرگوی عظیمی را ببینند که باعث شکستن شیشه‌ها و آسیب‌های محدودی به شهر شد. نکته مهم در آن برخورد این بود که نه‌تنها تا زمانی که این خرده سیارک به جو زمین وارد و بر فراز زمین منفجر شد، هیچ‌کس نتوانسته بود آن را شناسایی کند که در پی آمد آن و بررسی‌ها حس‌گرهایی که باهدف رصد دائمی آزمایش‌های اتمی در جهان نصب‌شده بود، دانشمندان متوجه شدند حادثه چلیوبینسک حادثه‌ای چندان نادر نبوده و بارها و بارها در سال‌های گذشته اتفاق افتاده و تنها دلیلی که ما از آن بی‌خبر مانده‌ایم این بوده که یا بر فراز صحراهای غیرمسکونی یا بر فراز اقیانوس‌هایی که بخش عمده‌ای از سطح زمین را پوشانده‌اند رخ‌داده است. به همین دلیل طبیعی بود که عمده توجه این روز تأکید بر خطرهای سیارک‌ها باشد. هرچه نباشد سیارک‌ها تاکنون یکی از متهمین اصلی قتل‌عام دایناسورها و پایان دادن به فرمانروایی آن‌ها در ۶۵ میلیون سال پیش هستند.
سیارک‌ها درواقع بازمانده‌هایی از دوران پیدایش منظومه شمسی هستند. حدود چهار و نیم میلیارد سال پیش، زمانی که خورشید ما تازه شکل‌گرفته بود و سیاره‌های منظومه شمسی در حال شکل گرفتن بودند، ذرات غبار و موادی که از پیوستن به خورشید بازمانده بودند در کنار هم جمع می‌شدند و کلوخ‌هایی را به وجود می‌آوردند. این کلوخ‌ها کم‌کم باهم برخورد می‌کردند و پیش سیاره‌های و سیارک‌هایی را به وجود می‌آوردند که به‌مرورزمان با برخورد با یکدیگر درهم‌فشرده و باهم ترکیب می‌شدند و درنهایت پیش سیاره‌ها و سیاره‌ها را شکل می‌دادند. بعدازآنکه سیاره‌های اصلی شکل گرفتند بخش‌هایی از این مواد ابتدایی که از مشارکت در ساخت سیاره‌ها جای مانده بودند در بخش‌های مختلف منظومه شمسی و تحت تأثیر گرانش این منظومه آرام گرفتند. این اجرام باقی‌مانده ابعاد متفاوتی داشتند از ذرات کوچک و پراکنده غبار مانند تا صخره‌های بزرگی به قطر چندین کیلومتر. عمده اجرام بزرگ بازمانده این رویداد در ناحیه‌ای میان مدار دو سیاره مریخ و مشتری آرام گرفتند. منطقه‌ای که به نام کمربند سیارک‌ها می‌شناسیم. بااین‌وجود بسیاری از این اجرام در مدارهایی با کشیدگی بسیار بالا قرار دارند و در مسیر گردش خود به دور خورشید به نزدیکی‌های زمین می‌رسند و گاهی مدار سیاره ما را قطع می‌کنند که به این معنی است که اگر درزمانی که این عبور صورت می‌گیرد زمین هم در همان حوالی مداری باشد ممکن است برخوردی صورت گیرد.
سیارک‌هایی که به نزدیکی زمین می‌رسند به نام اجرام نزدیک زمین یا NEO شناخته می‌شوند. دانشمندان سعی می‌کنند با کمک ابزارها و توانی که در اختیار دراند به فهرست بندی و کشف و ردیابی این اجرام بپردازند. این اجرام ممکن است روزی با زمین برخورد کنند. اتفاقی که می‌تواند وابسته به ابعاد، زاویه برخورد و محل برخورد تأثیراتی منطقه‌ای و یا جهانی داشته باشد.
نکته مهم این است که باوجود همه فناوری‌هایی که انسان به آن دست پیداکرده است ما هنوز هم چندان توانایی مقابله با تهدیدی بزرگ از سوی سیارک‌ها را نداریم. به عبارتی حتی اگر از چند ماهی زودتر بدانیم سیارکی بزرگ در مسیر برخورد با ما قرار دارد، برخلاف تصویر نمایش داده‌شده در آثار سینمایی کار چندانی از دست ما برنمی‌آید؛ اما محققان در حال تلاش برای پیدا کردن روش‌هایی هستند که بتوانند پاسخگوی این خطر باشند. اولین قدم برای حل مسئله شناسایی کامل مسئله است و به همین دلیل شناسایی و کشف سیارک‌های کوچک و متوسطی که در اطراف و نزدیکی زمین وجود دارند و مدارشان ممکن است آن‌ها را به سراغ ما بیاورد اهمیت بالایی دارد. به همین دلیل هم در یکی از بندهای مصوبه روز جهانی سیارک‌ها تأکید شده است که باید با افزایش آگاهی و دعوت همگان به کارزارهای جستجوی سیارک‌ها که از سوی منجمان حرفه‌ای و آماتور در سراسر جهان – و از جمل در ایران – دنبال می‌شود تا سال ۲۰۲۴ تعداد سیارک‌های تازه کشف‌شده در هرسال را به ۱۰۰ هزار مورد افزایش دهیم.
البته همه هدف چنین روزی مردم عادی و علاقه‌مندان نجوم و آسمان نیستند. بخشی از این تلاش‌ها باید به مقام‌های تصمیم گیر و سازمان‌های سرمایه‌گذار معطوف شود. باوجود اهمیت و خطر جدی که چنین اجرامی برای زمین و امنیت ما دارند در همه دنیا تازه چند سالی است که بودجه‌های چنین برنامه‌هایی اندکی افزایش‌یافته است اما این افزایش بودجه به‌هیچ‌وجه قابل‌مقایسه با نیازی نیست که این حوزه لازم دارد.
بهانه روز سیارک‌ها فرصتی است تا مراکز علمی با مخاطبان خود درباره این موضوع سخن بگویند؛ و از سوی دیگر جامعه علاقه‌مندان این بحث را با مقام‌های سیاسی و تأثیرگذار مطرح کنند تا بتوانند حمایت آن‌ها برای برنامه‌های کشف، ردیابی و طراحی روش‌های دفاعی را کسب کنند. نکته مهمی است که این رویدادها مرزی نمی‌شناسند و هرجایی ممکن است رخ دهد و هرجایی رخ دهد می‌تواند منشأ بحران‌هایی عظیم و جهانی باشد.
البته که سیارک‌ها تنها خبرآوران نابودی و نیستی نیستند. سیارک‌ها ازنظر علمی یکی از ارزشمندترین موجودات منظومه شمسی ما به شمار می‌روند. آن‌ها یادگاران دوران پیدایش منظومه هستند. درحالی‌که سیاره‌های بزرگ منظومه شمسی در اثر فرآیندهای فرسایشی و برخوردهای کیهانی به‌طور مداوم درم عرض تغییر بوده‌اند و آنچه امروز هستند تفاوت بسیاری با اجزای سازنده اولیه دارند؛ اما سیارک‌ها به‌نوعی آجرهای سازنده اولیه سیاره‌ها هستند که کم‌وبیش دست‌نخورده تا امروز باقی‌مانده‌اند. بررسی سیارک‌ها – در کنار دنباله‌دارها – می‌تواند دانشمندان را در رمزگشایی از رازهای پیدایش منظومه شمسی آگاه کند. به همین دلیل هم بررسی سیارک‌ها و دنباله‌دارها یکی از اولویت‌های برنامه‌ای رصدی و فضایی به شمار می‌رود. یکی از برنامه‌های مهم ناسا که ترکیبی از برنامه‌های سرنشین دار و رباتیک این سازمان به شمار می‌رود، طرح به دام انداختن و تغییر مسیر یک سیارک کوچک است. قرار بود یک سیارک کوچک به شکل رباتیک به دام انداخته‌شده و به مدار ماه آورده شود و گروهی از فضانوردان در آنجا به‌طور مستقیم از آن نمونه‌برداری کنند. این طرح با دستورالعمل تازه دولت ترامپ، برای مدتی نامعلوم، در حالت تعلیق گرفته است اگرچه احتمال زیادی دارد در اولین فرصت به دستور کار بازگردد.
سوی دیگر ماجرا کمی اقتصادی‌تر و البته آینده‌نگرانه‌تر است. انسان اگر بخواهد روزگاری قدم از گهواره‌ی تمدن خود – زمین – بیرون بگذارد و راهی سیاره‌ها و قمرهای دیگر منظومه شمسی شده و دست به مسکونی سازی آن‌ها بزند، سیارک‌ها هستند که نقشی کلیدی را در این میان بازی می‌کنند. سیارک‌ها قابلیت تأمین بسیاری از منابع مهم برای آینده توسعه انسان در فضا را در دل خود دارند. یکی از ساده‌ترین ذخایر آن‌ها آب و اجزای تشکیل‌دهنده آن هیدروژن و اکسیژن است که می‌تواند برای سوخت سفینه‌هایی که قصد سفر میان‌سیاره‌ای دارند به کار گرفته شود. آن‌ها همچنین در دل خود برخی از مواد معدنی کارآمد در ساخت‌وسازها و توسعه ناوگان فضایی را دارند. موادی که می‌توان با کمک ساختارهای رباتیک و یا سرنشین دار اقدام به استخراج آن‌ها کرد. معدن کاری فضایی دیگر امری تخیلی نیست از همین‌الان چند شرکت تجاری در زمینه معدن کاری فضایی خود را به ثبت رسانده‌اند و از سوی دیگر دولت‌های مختلف با تنظیم قوانینی سعی دارند این مسیر را هموار کنند. اگرچه شاید هنوز فناوری بخش خصوصی به‌اندازه کافی برای چنین استخراجی پیشرفته نباشد و مدل اقتصادی و تجاری سودآوری در زمان حاضر وجود نداشته باشد اما سیارک‌ها شاید بخش مهمی از آینده ما در فضا را تشکیل دهند.
در سال‌های اخیر در ایران نیز فعالیت‌های متعددی برای مشارکت در زمینه شناسایی سیارک‌ها صورت گرفته است. ماهنامه نجوم یکی از پروژه‌های علوم شهروندی برای شکار سیارک‌ها را به علاقه‌مندان ایرانی معرفی کرده است و گروه‌های ایرانی در کارزارهای شناسایی سیارک‌ها با استفاده از داده‌ها و تصاویر ابزارهای علمی مختلف مشارکت کرده و موفقیت‌هایی نیز کسب کرده‌اند.
سیارک‌ها و شناسایی آن‌ها و مطالعه و طراحی مأموریت‌های رصدی و حتی فضایی به مقصد آن‌ها یکی از حوزه‌هایی است که کشوری مانند ایران نیز می‌تواند در آن فعال باشد. ابزارهای موردنیاز برای سامان‌دهی کمپین‌های جستجو و رصد و پیگیری مسیر اجرام نزدیک به زمین ابزارهای پیچیده‌ای نیست. بسیاری از ستاره شناسان آماتور و حرفه‌ای ایران از این ابزارها بهرهمند هستند. جامعه بزرگ و ماهر رصدی ایران نیز یکی از ابزارهایی است که می‌تواند در چنینی طرحی مورداستفاده قرار گیرد. ایران و نهادهای علمی ایران می‌توانند با استفاده از فضای موجود و اهمیت امروز و فردای سیارک‌ها همزمان نه‌تنها کارزارها و برنامه‌های منظم جستجو و ثبت سیارک‌ها و پیگیری آن‌ها را طراحی و اجرا کنند که این کار به دانشگاه‌های ما فرصت می‌دهد تا به‌طور خاص با کمک داده‌های متفاوتی که می‌توان در طرح‌های رصدی گسترده از این اجرام به دست آورد مطالعات خود را توسعه داده و بررسی سیارک‌ها را به یکی از نقاط قوت برنامه‌های علمی کشور بدل کنند. این حوزه نه‌تنها قابلیت مشارکت گسترده‌ای با برنامه فضایی کشور را دارد که قابلیت بسترسازی برای همکاری‌های بین‌المللی را نیز به همراه می‌آورد.
http://www.mozooazad.com
دیدگاه‌ها بسته شده‌اند.